Nhận Diện Rủi Ro Về Thuế Đối Với Doanh Nghiệp Nhỏ và Vừa Trong Bối Cảnh Chuyển Đổi Hiện Nay

Tóm tắt

Trong bối cảnh môi trường pháp lý và quản lý nhà nước ngày càng chặt chẽ, các Doanh nghiệp Nhỏ và Vừa (DNNVV) tại Việt Nam đang đối mặt với nhiều rủi ro thuế tiềm ẩn, đòi hỏi sự "chuyển mình" mạnh mẽ để thích ứng và phát triển bền vững. Sự chuyển dịch trọng tâm sang tính minh bạch, truy vết và cá nhân hóa trách nhiệm đã tạo ra những thách thức lớn về tuân thủ, chi phí vận hành và chiến lược đầu tư cho các doanh nghiệp, đặc biệt là các đơn vị đang hoạt động trong lĩnh vực kinh tế số. Bài báo này nhằm phân tích bối cảnh mới, nhận diện các loại rủi ro thuế chủ yếu mà DNNVV đang đối diện, từ đó đưa ra các khuyến nghị chiến lược để doanh nghiệp chủ động quản trị và biến thay đổi pháp luật thành cơ hội phát triển.

---

I. Bối cảnh chuyển đổi và những yêu cầu mới về quản trị thuế

Kỷ nguyên số hóa và hội nhập quốc tế đang định hình lại khuôn khổ pháp lý về thuế tại Việt Nam, đặt ra những yêu cầu khắt khe hơn đối với mọi loại hình doanh nghiệp, đặc biệt là DNNVV. Môi trường pháp lý và quản lý nhà nước đang được siết chặt một cách toàn diện.

1.1. Trọng tâm chuyển dịch: Minh bạch, Truy vết và Cá nhân hóa

Môi trường pháp lý và quản lý nhà nước ngày càng chặt chẽ là thách thức lớn đối với doanh nghiệp. Trọng tâm quản lý đã chuyển sang minh bạch, truy vết và cá nhân hóa trách nhiệm. Đồng thời, các ưu đãi thuế hiện hành cũng được gắn với các điều kiện tuân thủ rõ ràng và khắt khe hơn.

Sự thay đổi này được thể hiện rõ ràng qua các động thái siết chặt quản lý của ngành thuế:

Định danh doanh nghiệp và Cá nhân hóa trách nhiệm: Cơ chế mới gắn định danh doanh nghiệp với cá nhân nhằm truy vết đến người thực. Mọi thay đổi và giao dịch đều cần xác thực điện tử rõ ràng, từ đó tăng tính minh bạch và giảm thiểu tình trạng lập doanh nghiệp ảo.

           Tăng cường trách nhiệm pháp lý người đại diện: Người đại diện pháp luật cần phải xác thực hầu hết các thủ tục thuế và hành chính. Họ cần có nhận thức rõ ràng về vai trò pháp lý và các rủi ro cá nhân. Thậm chí, người đại diện có thể bị cấm xuất cảnh khi doanh nghiệp nợ thuế.

   Siết chặt quản lý giao dịch kinh doanh: Cơ quan thuế triển khai đồng bộ hóa đơn điện tử cho mọi đối tượng, bao gồm cả hộ cá thể. Hạn mức thanh toán bằng tiền mặt được giảm và việc truy vết dòng tiền được siết chặt. Ngành thuế hiện nay còn sử dụng AI và dữ liệu lớn để phát hiện các dấu hiệu trốn thuế.

   Cá nhân hóa nghĩa vụ thuế trong giao dịch: Các quy định mới hạn chế việc "lách luật" thông qua hình thức thanh toán cá nhân. Cá nhân có thể bị quy trách nhiệm thuế khi chuyển tiền vào tài khoản cá nhân. Trách nhiệm cũng được gắn lên cá nhân nhận tiền cho các giao dịch không có hóa đơn hoặc sử dụng hóa đơn khống.

Những thay đổi này thúc đẩy các doanh nghiệp Việt Nam hoạt động minh bạch hơn và tuân thủ pháp luật, đồng thời tạo ra sân chơi bình đẳng hơn giữa doanh nghiệp Việt Nam và doanh nghiệp có vốn đầu tư nước ngoài thông qua việc tuân thủ các chuẩn mực thuế quốc tế như thuế tối thiểu toàn cầu.

1.2. Tác động của Chính sách Thuế mới đến Chiến lược Đầu tư

Các chính sách thuế mới yêu cầu các doanh nghiệp cần rà soát lại ngành nghề kinh doanh để điều chỉnh chiến lược đầu tư. Ví dụ, doanh nghiệp cần chú ý đến tác động của chính sách tăng thuế GTGT đối với dịch vụ cho doanh nghiệp chế xuất lên các nhà cung cấp dịch vụ. Ngoài ra, có xu hướng thu hẹp ưu đãi khu công nghiệp, tập trung vào ngành công nghệ cao, giá trị gia tăng lớn.

Cùng với đó, hệ thống xử phạt ngày càng chặt chẽ với mức xử phạt thuế cao, bao gồm truy thu, phạt hành chính và lãi chậm nộp, nhấn mạnh yêu cầu "Làm đúng từ đầu – Tránh phạt về sau".

II. Nhận diện các rủi ro tiềm ẩn đối với DNNVV

DNNVV, do hạn chế về nguồn lực tài chính và nhân sự chuyên trách, thường chịu gánh nặng lớn hơn khi phải đối mặt với các yêu cầu tuân thủ ngày càng phức tạp.

2.1. Rủi ro về Tuân thủ và Chi phí Tuân thủ

Sự chuyển đổi sang môi trường pháp lý chặt chẽ hơn kéo theo những chi phí tuân thủ đáng kể đối với DNNVV.

a. Rủi ro đối với Doanh nghiệp truyền thống:

Doanh nghiệp phải đối mặt với yêu cầu rà soát lại quy trình kế toán, kê khai thuế GTGT, đặc biệt lưu ý đến các yếu tố như đối tượng không chịu thuế, giá tính thuế và thời điểm xác định thuế.

Rủi ro lớn xuất phát từ Chi phí được trừ khi tính thuế Thu nhập doanh nghiệp (TNDN):

   Thiếu hóa đơn hợp lệ: Các chi phí không có hóa đơn hợp lệ sẽ bị loại trừ.

   Thanh toán không qua ngân hàng: Các giao dịch thanh toán không qua ngân hàng theo quy định cũng làm tăng chi phí thuế phải nộp.

   Hóa đơn điện tử: Việc triển khai đồng bộ hóa đơn điện tử đòi hỏi kê khai theo thời gian thực. Nếu có sai sót, doanh nghiệp dễ bị xử phạt hơn.

b. Rủi ro đối với Doanh nghiệp kinh doanh trên nền tảng số:

Các doanh nghiệp kinh doanh trong lĩnh vực thương mại điện tử và dịch vụ số đối mặt với thách thức lớn trong việc xác định doanh thu và thu nhập chịu thuế. Sự thiếu hướng dẫn chi tiết về kinh tế số và tài sản số gây ra rủi ro pháp lý và thiếu chắc chắn trong việc áp dụng thực tế.

Để thích ứng, doanh nghiệp buộc phải đầu tư vào hệ thống quản lý dữ liệu và hệ thống kế toán minh bạch, chính xác. Đây là gánh nặng chi phí đáng kể đối với doanh nghiệp nhỏ và vừa, bao gồm cả chi phí đào tạo nhân sự, cập nhật phần mềm kế toán và điều chỉnh hệ thống quản lý.

2.2. Rủi ro liên quan đến Chính sách Ưu đãi và Hậu kiểm

Trong khi DNNVV và doanh nghiệp khởi nghiệp có cơ hội hưởng ưu đãi từ Luật Thuế TNDN (ví dụ, Luật TNDN 2025), những cơ hội này đi kèm với rủi ro cao:

   Điều kiện ưu đãi nghiêm ngặt: Các điều kiện để hưởng ưu đãi trở nên nghiêm ngặt hơn. Nếu doanh nghiệp không đáp ứng đủ các điều kiện này, họ đối mặt với rủi ro bị truy thu thuế.

   Thay đổi chiến lược đầu tư: Việc loại trừ các ngành không khuyến khích khỏi diện ưu đãi đòi hỏi doanh nghiệp phải điều chỉnh lại chiến lược đầu tư ban đầu.

   Tăng cường Hậu kiểm: Ngành thuế có xu hướng siết chặt hậu kiểm và xử lý nghiêm các hành vi trục lợi chính sách. Điều này đặc biệt nguy hiểm với các doanh nghiệp có tiền sử vi phạm.

2.3. Rủi ro về tính Minh bạch và Kế toán (Sổ sách)

Trong bối cảnh số hóa dữ liệu của ngành thuế, việc sử dụng "Kế toán 2 sổ" (ghi nhận song song hai hệ thống sổ sách cho mục đích nội bộ và mục đích thuế) dễ dàng bị lộ. Điều này không chỉ gây ra rủi ro bị truy thu và xử phạt mà còn làm mất đi lợi thế cạnh tranh. Các doanh nghiệp minh bạch sẽ dễ dàng tuân thủ và có lợi thế cạnh tranh rõ rệt hơn.

III. Định hướng thích ứng chiến lược cho Doanh nghiệp

Để tồn tại và phát triển bền vững trong môi trường thuế mới, DNNVV cần thực hiện một sự chuyển đổi tư duy và hành động một cách chiến lược.

3.1. Minh bạch hóa Hệ thống và Dòng tiền

Bước đi đầu tiên và quan trọng nhất là đảm bảo minh bạch thông tin, dòng tiền và hệ thống sổ sách.

Quản trị Thuế hiệu quả: Doanh nghiệp cần thiết lập một hệ thống quản trị thuế hiệu quả ngay từ đầu.

   Kiểm soát giao dịch: Đảm bảo tính minh bạch trong mọi giao dịch, kê khai chính xác và sẵn sàng giải trình khi cơ quan thuế yêu cầu.

   Rà soát Quy trình nội bộ: Cần rà soát và điều chỉnh lại quy trình kế toán, tài chính, kê khai và nộp thuế nội bộ cho phù hợp với quy định mới. Điều này bao gồm việc chú ý đến những thay đổi về đối tượng chịu thuế, giá tính thuế, thời điểm xác định thuế và đặc biệt là cách thức quản lý doanh thu từ các kênh số.

3.2. Thích ứng với Thay đổi Chính sách và Nâng cao Năng lực

DNNVV cần chủ động nắm rõ và cập nhật kịp thời các quy định mới.

   Đánh giá lại Mô hình Kinh doanh: Cần đánh giá lại mô hình kinh doanh và cấu trúc pháp lý để điều chỉnh lại mô hình và định hướng kinh doanh cho phù hợp với các chính sách ưu đãi và quy định siết chặt. Ví dụ, điều chỉnh chiến lược đầu tư nếu ngành nghề không còn nằm trong danh mục khuyến khích.

   Bảo vệ Cá nhân Chủ doanh nghiệp: Triển khai các biện pháp nhằm bảo vệ cá nhân chủ doanh nghiệp và người đại diện theo pháp luật khỏi các rủi ro cá nhân phát sinh từ nghĩa vụ thuế của doanh nghiệp.

   Nâng cao Năng lực Đội ngũ: Đầu tư vào đào tạo chuyên sâu về thuế cho đội ngũ kế toán, tài chính và quản lý. Đặc biệt tập trung vào kỹ năng áp dụng các quy định liên quan đến kinh tế số, vốn còn thiếu hướng dẫn chi tiết.

3.3. Tận dụng Cơ hội và Hợp tác

Chính sách thay đổi cũng là cơ hội phát triển bền vững cho doanh nghiệp chủ động.

   Tận dụng Chính sách Ưu đãi: DNNVV cần nắm bắt các chính sách miễn giảm thuế cho doanh nghiệp mới thành lập, chấm dứt việc thu, nộp lệ phí môn bài, và miễn giảm thuế đối với hoạt động khởi nghiệp, đổi mới sáng tạo. Doanh nghiệp cần đáp ứng đầy đủ và nghiêm ngặt các điều kiện để được hưởng ưu đãi thuế TNDN, đặc biệt là đối với các hoạt động trong ngành công nghệ và chuyển đổi số.

   Hợp tác với Cơ quan Thuế: Chủ động trao đổi để làm rõ các vướng mắc với cơ quan thuế thay vì chờ đợi kết luận kiểm tra. Tham gia vào các hiệp hội ngành nghề để cập nhật chính sách và chia sẻ kinh nghiệm.

 Kết luận

Bối cảnh mới yêu cầu các DNNVV không chỉ đơn thuần là tuân thủ mà phải thực hiện quản trị rủi ro thuế một cách chiến lược. Bằng cách chuyển đổi tư duy, ưu tiên sự minh bạch, rà soát lại các quy trình nội bộ, và nâng cao năng lực đội ngũ, DNNVV có thể giảm thiểu gánh nặng rủi ro về truy thu, phạt hành chính và lãi chậm nộp, từ đó xây dựng nền tảng vững chắc để cạnh tranh và phát triển bền vững trong môi trường kinh tế số hóa và quản lý chặt chẽ.

(Nội dung này được xây dựng dựa trên các phân tích về quản trị rủi ro thuế trong doanh nghiệp vừa và nhỏ, tháng 9/2025).